راهنمای عملی برای بیمارستان‌ها و متخصصین اورژانس در مواجهه با حمله به تأسیسات هسته‌ای و احتمال نشت مواد رادیواکتیو

درپی حمله به تأسیسات هسته‌ای کشور، خطر نشت مواد رادیواکتیو مانند گاز هگزافلوراید اورانیوم، پودر اورانیوم، سوخت مصرف‌شده و مقادیر احتمالی یُد رادیواکتیو، سزیم و کبالت وجود دارد. اگرچه احتمال انفجار هسته‌ای صفر است، اما آزاد شدن این مواد به‌صورت گاز یا غبار (آئروسل) می‌تواند به‌صورت تنفسی، پوستی یا خوراکی وارد بدن شده و آسیب‌های جدی پرتوی ایجاد کند.

در چنین شرایطی، اولین گام برای بیمارستان‌ها فعال‌سازی وضعیت اضطراری پرتویی است. یک تیم فرماندهی حادثه باید تشکیل شود که در آن مسئول طب هسته‌ای یا فیزیک پزشکی، افسر ایمنی، و مسئول کنترل عفونت حضور داشته باشند. ورود افراد به بیمارستان باید فقط از یک مسیر کنترل‌شده انجام شود، جایی که امکان تریاژ پرتویی در فضای باز فراهم باشد. افراد بدون علائم حیاتی ناپایدار باید ابتدا در همان فضا دزیمتری شوند و در صورت نیاز تحت فرآیند دکنتامیناسیون قرار بگیرند. تنها بیماران ناپایدار اجازه ورود فوری به اورژانس را دارند.

برای پرسنل درگیر، استفاده از تجهیزات حفاظت فردی الزامی است. این شامل لباس یک‌سره تایوک، ماسک N95 یا سیستم PAPR، دو لایه دستکش، روکش کفش و نشان‌گر دز فردی است. تنها کارکنانی که این ملزومات را به‌درستی پوشیده‌اند باید وارد ناحیه قرمز شوند.

در مرحله پاک‌سازی، ابتدا لباس‌های بیمار باید به‌طور کامل خارج شده و در کیسه‌های مهر و موم‌شده جمع‌آوری شود. همین اقدام تا ۹۰ درصد آلودگی سطحی را حذف می‌کند. سپس فرد با آب ولرم و صابون ملایم دوش داده می‌شود و پس از آن، دوباره با دزیمتر بررسی می‌گردد. اگر سطح آلودگی به سطح طبیعی رسید، می‌توان بیمار را پاک تلقی کرد و وارد فاز درمانی شد.

بسته به نوع ماده رادیواکتیو، درمان‌های اختصاصی متفاوت هستند. در صورت تماس با ید رادیواکتیو، مصرف پتاسیم یدید در ۴ ساعت اول بعد از مواجهه اهمیت دارد و می‌تواند از جذب آن توسط تیروئید جلوگیری کند. اگر ماده آلوده‌کننده سزیم یا کبالت باشد، داروی Prussian Blue با دوز خوراکی مشخص استفاده می‌شود تا جذب روده‌ای کاهش یابد و دفع تسریع شود. در مورد فلزات سنگین مانند پلاتونیوم یا آمریسیوم، تزریق داخل وریدی DTPA در ۲۴ ساعت نخست توصیه می‌شود.

در مواجهه با دُز پرتوی بالا (بیش از ۲ گری)، علائم اولیه مانند تهوع، استفراغ و ضعف ممکن است ظرف ۳۰ دقیقه تا ۲ ساعت ظاهر شوند. تب، افت انرژی و بی‌اشتهایی نیز در ۱۲ تا ۲۴ ساعت اول می‌توانند رخ دهند. از روز دوم تا پنجم، افت گلبول سفید (نوتروپنی) اتفاق می‌افتد و از روز پنجم تا دهم افت پلاکت به‌تدریج ظاهر می‌شود. در صورت افت نوتروفیل به زیر ۱۰۰۰، شروع G-CSF برای تحریک مغز استخوان ضروری است. در دُزهای بسیار بالا، علائم شدید گوارشی و آلوپسی نیز در هفته دوم دیده می‌شود.

بیمارانی که فقط تماس سطحی داشته‌اند، بدون علائم بالینی هستند و دزیمتر آنها منفی است، پس از آموزش کامل می‌توانند مرخص شوند. اما اگر فردی استنشاق یا بلع احتمالی داشته باشد و علائمی بروز دهد، نیازمند بستری و بررسی‌های تخصصی است. در مواردی که بیمار دچار تروما یا سوختگی شده و هم‌زمان مشکوک به آلودگی پرتویی است، ابتدا باید ABCD او تثبیت شود و سپس فرآیند پاک‌سازی و درمان پرتویی آغاز شود.

بخش مهم دیگری از این بحران، مراجعه گسترده افراد سالم ولی نگران است؛ کسانی که علائمی ندارند اما به‌دلیل اضطراب بالا درخواست بررسی دارند. این افراد گاهی تا ۱۰ برابر بیشتر از بیماران واقعی مراجعه می‌کنند. باید یک ایستگاه پاسخ‌گویی و مشاوره روان‌شناسی ایجاد شود، همراه با پیام‌های شفاف مانند اینکه: «اگر لباس خود را تعویض کرده‌اید و تماس مستقیمی نداشته‌اید، برای خانواده‌تان خطری ندارید».

در خصوص پسماند، کلیه لباس‌ها و وسایل آلوده باید در کیسه‌های ضخیم و دوبل بسته‌بندی و برچسب‌گذاری شوند. فاضلاب دوش بیماران باید به مخازن جداگانه هدایت شده و از ورود به سیستم فاضلاب عمومی جلوگیری شود. محل‌هایی که بیماران آلوده در آن‌ها حضور داشته‌اند نیز باید با محلول هیپوکلریت رقیق شسته شوند و فقط پس از تائید عدم آلودگی قابل استفاده مجدد هستند.

در نهایت، این نوع بحران‌ها بیش از هر چیز به آمادگی ذهنی، آموزش مستمر، و اجرای دقیق دستورالعمل‌ها وابسته‌اند. پرتو دیده نمی‌شود، بویی ندارد و حس نمی‌شود؛ اما اثر آن ماندگار است. آنچه می‌تواند از جان‌ها محافظت کند، رفتار علمی، آرام و هدفمند تیم درمان است، نه واکنش هیجانی و پراکنده.